پروین اعتصامی چه می‌گوید؟

بیست‌وپنجم اسفندماه سال‌روز تولد و روز بزرگداشت پروین اعتصامی است.
زهرا فتحی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ایلام در گفت‌وگو با ایسنا، عامل سرآمدی بر سایر شاعران همگن را دستیابی پروین به فنی از فنون هنرمندی عنوان و اظهار کرد: پروین در طول دوران کوتاه اما پرثمر عمر خود به فن شعر دست پیدا کرد و ناب‌ترین اشعار را در «فن مناظره» به نمایش گذاشت؛ فنی که در آن تخیل، تمثیل، تشخیص و تشبیه به خدمت گرفته می‌شود تا در کمال سادگی و بی‌پیرایگی در اوج فصاحت و بلاغت جلوه‌گری کند.

او با بیان این‌که ادبیات به لحاظ محتوا به چهار نوع حماسی، غنایی، داستانی و تعلیمی تقسیم می‌شود در توضیح ادبیات تعلیمی گفت: پیشینه این نوع ادبیات در زبان فارسی به زمان‌های بسیار کهن برمی‌گردد که آثار مکتوب این نوع اثرها را «هندرز» یا «پندنامک» گویند البته در اروپا و بین مردم لاتین زبان این نوع ادبیات وجود داشته است.

فتحی در ادامه افزود: به دلیل محدودیت‌های اجتماعی نویسندگان و شاعران از به نمایش گذاشتن شخصیت‌های انسانی و حقیقی در آثار اندرزی از شخصیت‌های موجودات نمادین یا سمبولیک استفاده کرده‌اند تا بهتر بتوانند بار طنزی را که به عهده دارند بر گردن مخاطبین گذاشته و از مسؤولیت‌های سیاسی بر کنار باشند. چون در این سبک شعری اعمال و رفتار انسانی مورد نقد و سنجش قرار گرفته و نیکی به هم‌نوع، زشتی آز و حسد، پسندیدگی مروت و انصاف، بی‌آزاری و کمالات اخلاقی و رذایل اخلاقی، کار و کوشش و... در قالب داستان به زبانی غیرمستقیم و با به‌کارگیری روش‌های هنرمندانه به مخاطب عرضه می‌شود.

او اضافه کرد: حدیقه سنایی، مخزن‌الاسرار نظامی، مثنوی مولانا، بوستان و گلستان، کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه این سبک ادبی را در پیش گرفته‌اند اما در بین شاعران ایران‌زمین تنها پروین اعتصامی سنت واقعی ادبیات تعملیمی را برگزیده و بیش‌ترین حجم آثار خود را به این سبک اختصاص داده است و به دلیل طبع شعری و اندیشه بلند خویش تبدیل به یگانه شاعران زن و هم‌مرتبگی با استادان قدیم نظم شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ایلام موضوع قابل تعجب در شعرهای پروین را در مقایسه با شاعران دیگر در جنبه لفظی و فنی اشعار او دانست و ادامه داد: حسن انتخاب الفاظ، کلمات، جملات، تعبیرات و ... امری موهبتی و ذاتی نیست بلکه اکتسابی است که نتیجه سال‌ها تحصیل، درس، بحث، ممارست و معاشرت با فضلا و علما، ادبا و ارباب فن موجب حصول این خصیصه شده است.

او از میان عوامل متعدد پرورش و رشد استعدادهای پروین به بارزترین عامل یعنی تأثیر ادب، تربیت و دانش خانواده پروین در ساختن شخصیت ادبی اشاره و اضافه کرد: پدر پروین از نویسندگان و مترجمان زبردستی بود که به زبان‌های عربی، فرانسه و ترکی و ادبیات این زبان‌ها کاملا آشنا بود.

او افزود: یکی دیگر از عوامل تأثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی بر حوزه اندیشگی پروین است چون او در دورانی زندگی می‌کرد که مردم ایران دوره بیداری را پشت سر گذاشته بودند.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه شعر پروین مانند اشعار عشقی و بهار حاصل تجربه‌های بزرگ سیاسی و اجتماعی که در اجتماع به دست آمده باشد، نیست بلکه حاصل تفکرات و تخیلات وی در محیط خلوت است که به رشته نظم درآمده است، اضافه کرد: پروین اعتصامی در اشعار خود از سه منبع مهم همچون استفاده و تقلید از دیوان‌های قدیمی، توجه به آثار ادب اروپایی و تحلیل، تفکر و عواطف خویش بهره برده است.

او ادامه داد: آنچه در میان قالب‌های متعدد شعری پروین نمایان است موضوع ستم‌ستیزی و پیکار با ریاکاری است که با بیانی سخت کوبنده و رسواکننده، نامردمی‌ها، ریاکاری‌ها و نیرنگ‌ها را نشانه گرفته و براساس این بُعد، اندیشه پروین باید از جمله ادبای متعهدی قرار گیرد که ژان پل سارتر وظیفه آنان را انعکاس اوضاع جهان و گام نهادن در میدان مبارزه می‌داند.

او چهار گروه اجتماعی از قبیل پادشاهان و فرمانروایان نابکار، قاضیان تبهکار محکمه‌ها، عالمان دینی و متشرعان پارسانمای بی‌ایمان، توانگران و کارفرمایان را گروه مورد انتقاد اشعار پروین ذکر کرد و ادامه داد: نخستین شعری که نگرش انتقادی بر کار و کردار پادشاهی دوران پروین را منعکس کرد شعر «اشک یتیم» است که برای نخستین‌بار در مجله بهار در سال 1300 منتشر شده است.

این مدرس دانشگاه در خصوص «مناظره در شعر فارسی» خاطرنشان کرد: مناظره به معنی مباحثه و مبادله و در اصطلاح شعری است که در آن، شاعر از زبان دو یا چند شخصیت که در مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند، سخن بگوید و صفات هر یک را از زبان آنها بیان کند، تا سرانجام برتری یکی از آنها ثابت شود. معمولاً شاعر با مقابله‌ دو عنصر متضاد و مخالف و طرح گفت‌وگو و مباحثه‌های آنها، قصد اثبات نظریه فلسفی یا نتیجه را دارد. مباحثه‌کنندگان اغلب انسان، اشیا، جانوران یا مفاهیم انتزاعی از قبیل عقل، اقبال ثروت که در قالب شخصیت‌های انسانی در برابر یکدیگر قرار می‌گیرند و گاه هر کدام از آنها، مظهر و نشانه‌ طرز تفکر یا عقیده‌ای است، از این جهت مناظره را نوعی تمثیل و گاه یکی از انواع استعاره دانسته‌اند.

او تاکید کرد: مناظره و بگو مگو بین چند انسان با بیان نکات ظریف و نقاط ضعف و قوت عقاید و دیدگاه‌های خود را مطرح کردن است که سرانجام وضع جامعه را با بیان اندرزی به نقد می‌کشاند و خمیرمایه اصلی این نوع ادبیات را تشکیل می‌دهد.

فتحی با بیان اینکه مناظره یا «دیالوگ» از بزرگترین محاسن شعری پروین به شمار می‌رود افزود: پروین در اثر آشنایی با زبان و ادب انگلیسی در جان‌بخشی به اشیا و به کار بردن استعاره و سمبول‌ها بسیاری از خواسته‌های آرمانی، سیاسی و اجتماعی خود را در قالب استعاره و سمبول‌ها بیان کرده است.

او تصریح کرد: پروین به پیروی از شیوه قدیم ادبای ایران در شمال و غرب در قالب قطعاتی به صورت «سوال و جواب» به فن مناظره پرداخته است اما آنچه قابل توجه و تأمل است این است که پروین نه تنها پای‌بند تقلید و تتبع نمانده است بلکه با استقلال فکر و نبوغ اندیشه، بار دیگر این شیوه پسندیده را در قطعات جاوید خود احیا کرده است قطعاتی همچون بی‌آرزو، پایه و دیوار، پیام‌گل، تاراج روزگار، توانا و ناتوان، سوزن و نخ، توشه پژمردگی، تیر و کمان، تیمار خوار و آتش‌ دل که با بیان تند و تیز خود نوک نیشتر را بر نقطه اوج دردهای زمانه می‌نهد.

فتحی خاطرنشان کرد: پروین از زبان عناصر و اشیای بی‌جان نیز دست به پند و اندرز و یا انتقاد می‌زند و در این شیوه بی‌گمان از دانش اروپاییان بهره گرفته است مثلاً در مناظره تیر و کمان با هم بودن و وحدت‌ نظر و ضرورت اتحاد را بیان می‌کند و اینکه غنیمت شمردن وقت و فرصت لازمه موفقیت است.

وی با بیان اینکه ابتکار و نوآوری پروین در مناظراتی که با بیان سمبولیک خلق کرده است جایگاه ویژه و عظمت خاصی به دنیای اشعار او داده است، ادامه داد: نشان دادن آزادگی با بیان متن سوزن و پیراهن چنان ارتباط تنگاتنگ و عمیقی برقرار می‌کند که در آن ساده زیستن و بی‌پیرایه زندگی کردن و ساختن با زمانه و برخورداری از آزادگی را به ارمغان می‌آورد.

این مدرس دانشگاه در نهایت گفت: مناظرات پروین اعتصامی مضامینی نو و بکر دارد که عدالت و نوع‌دوستی، انسانیت و صداقت، درستی و استواری، پایداری و دفاع از مظلومین و زحمت‌کشان و ستم‌پیشگان و داشتن شهامت و شرافت و وفاداری و خوار شمردن امور و دوراندیشی و تدبیر و رأی و ارزش علم و حکمت و بی‌مقداری جهل و نادانی و ارزش مردانگی و زیستن با عزت و تمام مسائل اخلاقی و اجتماعی را توصیه می‌کند. اشعاری با این رنگ‌مایه‌ها بیش از 60 مناظره پروین را تشکیل می‌دهد.