پوشش یك ترور برای انحراف افكار عمومی از قرار دادی خانمانسوز

8 شهریور سالروز یک ترور تاریخی است که رد پای اجانب در آن کمتر بررسی شده است. در این روز، میرزا علی‌اصغر خان اتابک که به امین‌السلطان ملقب شده بود، در سال ۱۲۸۶هجری شمسی به دست عباس آقا صراف تبریزی ترور شد.

میرزا علی اصغر خان که القاب مختلفی از صاحب جمع گرفته تا اتابک و امین السلطان را دریافت کرده بود، در زندگی سیاسی خود فراز و فرود بسیار دیده است. از صدراعظمی ۳ پادشاه قاجار(ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه) تا صدور حکم تکفیر از سوی علمای مقیم عتبات عالیات و فرار به اروپا، اما پر فراز و نشیب‌ترین روزش همان ۸ شهریور است که ساعاتی قبل در مجلس از سوی علمایی همچون سید عبدالله مجتهد بهبهانی از وی تقدیر می‌شود تا لحظاتی بعد که قاتلش به عنوان مبارز انقلابی شناخته می‌شود.

بر خلاف رویه که معمولا در صورت جلسات مشروح مذاکرات مجلس، از خارج آن ذکری به میان نمی‌آید، در این روز استثنائا حادثه ترور نیز در ادامه مذاکرات آمده است: «عصر همان روز کابینه وزراء به مجلس مقدس تشریف حاصل نموده از هر جهت رفع نقار ذات البین گردید. فى الواقع مى‌توان گفت که تا آن روز، آن قسمى که شایسته و بایسته بود در اتحاد هیئت وکلا عظام و وزراء فخام ظاهر نگریده بود. بعد از مجلس علنى و مذاکرات شفاهى، از عمارت تحتانى به ابنیه عالیه فوقانى مجتمعاً تشریف‌فرما شده، تقریباً دو ساعت از شب وزراء به زیر آمده، در حالتى که حضرت آیت‌الله آقا سید عبدالله مجتهد دست جناب اشرف اتابک اعظم را در دست داشته، از صحن عمارت بهارستان خارج و به فضاى جلوخان وارد شدند. از تصادفات امور سائلى بدیل عنایت حضرت آیت‌الله متشبث شده به کثرت الحاح حضرت آیت‌الله را چند قدمى نگاهداشته در بین این احوال جوانى عباس آقا نام تبریزى الاصل که مدتى بود در تهران به شغل صرافى اشتغال داشته، پیش می‌آید و با رولول سه تیر متوالیاً خالى کرده، وزیر داخله یکمرتبه به زمین افتاده به محض استماع صدا خدام و حراس مجلس بیرون دویده، سربازى که در جرگه قراولان است، پیش آمده او هم زخم خورده و سیدى هم هدف گلوله شده شخص قاتل چون عرصه را بر خود تنگ دیده، یک تیر هم به صورت خود خالى مى‌کند و فى الفور از دنیا می‌رود.»

نکته قابل تأمل در این میان، یک احتمال بزرگ درباره علت ترور وی است. درست در همان روز، قرارداد سن پترزبورگ امضا شد که براساس این قرارداد یک کشمکش قدیمی میان روسیه و انگلیس حل شده و ایران میان روس‌ها (شمال ایران) و بریتانیایی‌ها (جنوب ایران) تقسیم شد. البته در این قرار داد که با همراهی فرانسه، ژاپن، چین و ... به نقطه امضا رسید، درباره کشورهای دیگری همچون افغانستان و تبت نیز توافقاتی رخ داد.

مشغول سازی ایرانیان به اختلافات داخلی در آن روزهای پرالتهاب مشروطیت که به ویژه با ترور صدراعظم تشدید شد، سبب شد تا ۱۶ روز مجلس ایران از این قرار داد بی‌خبر بماند و سرانجام نیز برغم پاسخ تند مجلس شورای ملی، امکان اجرایی شدن یافت و حتی زمینه ساز قرارداد۱۹۱۹ بود.

اگرچه تغییر معادلات داخلی روسیه سبب شد دولت شوروی 14 سال بعد، این قرارداد را ملغی اعلام کرده و خاک ایران را ترک کند؛ اما ردپای روس‌ها در آن ترورِ موثر بر غفلت ایران بسیار پررنگ است. علاوه بر آنکه مشخص شد عباس آقا بعد از ترور اتابک قرار بود به قفقاز برده شود؛ اقدام وی با هدایت یک چهره نزدیک به روس‌ها یعنی حیدرخان عمو اوغلی انجام شده بود.



* حیدرخان عمو اوغلی کیست؟

هنگامی که مظفرالدین شاه در هنگام بازگشت از سفر اول اروپایی خود، سه روز در باکو ماند و دستوری برای خرید موتور برق برای حرم امام رضا در مشهد صادر کرد، حیدرخان عمو اوغلی - که پیشتر به همراه لئونید کراسین انقلابی مشهور روسیه و عضو کمیته مرکزی تشکیلات بلشویک‌ها در باکو یک ایستگاه برق برپا کرده بود- با این دعوت به ایران بازگشت.

حیدرخان عمو اوغلی بجز همکاری سیاسی-فنی با کراسین سابقه سیاسی دیگری نیز دارد، او به همراه نریمان کربلائی نجف‌اوغلو یا نریمان نریمانف در باکو حزب اجتماعیون عامیون را راه انداخته بود که حزبی سوسیال دمکرات محسوب می‌شد. نریمان نریمانف از چهره‌های شاخص کمونیست‌ها به حساب می‌آید و در نخستین جلسه کمیته اجرایی مرکزی اتحاد جماهیر شوروی در ۳۰ دسامبر ۱۹۲۲ یکی از چهار رئیس جلسه بود.

با اوج‌گیری جنبش مشروطه عمو اوغلی یکی از موثرین این جنبش شد و آشکارا مواضع سوسیالیستی داشت. او در شهرهای مختلف، از مشهد گرفته تا تهران، رشت، تبریز و ... فعالیت‌هایی در راستای تأسیس تشکل‌های سوسیالیستی داشت. اقدامات او سبب شد حدود یک سال در میان ایل بختیاری زندگی مخفی داشته باشد و سرانجام به دستور پیرم خان مشروطه خواهی دیگر تبعید شد. حیدرخان در این دوره به روسیه و از آن‌جا به فرانسه و سوئیس رفت و به همکاران لنین پیوست. طی اولین کنگره خلق‌های شرق در باکو که در شهریورماه ۱۲۹۹ برگزار شد، ریاست کمیته مرکزی حزب کمونیست جدید را بر عهده داشت. او کارنامه‌ای مملو به ایجاد اختلال در مسیر نهضت مشروطه (از ستارخان گرفته تا میرزا کوچک‌خان ) و تلاش برای زدودن رنگ مذهب و دادن رنگ مارکسیستی به آن دارد و متهم به اقدامات تروریستی متعدد به ضرر مشروطه همچون ترور آیت‌الله بهبهانی بوده است.

سندی از دستور روس‌ها برای حادثه ۸ شهریور ۱۲۸۶ دیده نشده اما فارغ از اینکه اقدام او برای ترور امین السلطان – که خود نیز چهره منفوری بود- به دستور مستقیم روس‌ها بوده است یا نه، آنچه آشکار است مشغول سازی سیاسیون به مسائل دیگری غیر از حادثه اصلی و ایجاد فرسودگی میان آنها؛ دستاوردی بود که روس‌ها و انگلیس‌ها را به شدت منتفع کرد. رخدادی که برای ما نیز خیلی آشنا به نظر می‌رسد.