كار و كارآفرینی در فرهنگ رضوی

حمید رضا ترقی

در بررسی مباحث اقتصادی در فرهنگ رضوی به موضوعات و دیدگاههای مهمی از امام رضا (ع) ‏دست می‌توان یافت که می‌تواند بعنوان معیار‌ها و شاخص‌های برنامه ریزی اقتصادی مورد توجه و ‏عمل قرار گیرد. ‏
اینجانب در حد وسع خود بضاعت ناچیزی را از دریای بی‌کران تعالیم و آموزه‌های رضوی دریافته ‏و تقدیم می‌دارم، انشاء الله اهل فن و پژوهشگران قطعاً باید آن را تکمیل نمایند. ‏
در فرهنگ رضوی به موضوع کار و کارآفرینی از ابعاد گوناگونی پرداخته شده که عبارتند از: ‏
‏۱ـ کار در قانون طبیعت و نظام تکوین
امام رضا (ع) می‌فرمایند: لیسَ لِلناسِ بُدٌ مِن طَلبَ مَعاشِهِم، فلا تدع الطَّلبَ‏
وسائل الشیعه ۱۲/۱۸ الحیاه ۵/۳۲۰‏
یعنی مردم ناگزیرند در تلاش زندگی خویش باشند، پس کوشش در راه کسب مال را‌ رها مکن، ‏براساس این مفهوم کار از دو نظر اهمیت حیاتی دارد: ‏
‏۱ـ۱ـ قانون طبیعت و سنتهای حاکم بر نظام آفرینش
‏۱ـ۲ـ قانون شریعت و برنامه‌های آن. ‏
طبق این نظریه امام رضا (ع) کار در قانون طبیعت را وسیله‌ای برای فعلیت یافتن آثار پدیده‌های ‏طبیعی و آماده سازی آن‌ها برای بهره برداری انسان می‌دانند. یعنی هر کالایی که از طبیعت مورد ‏استفادة انسان قرار می‌گیرد، به کمک کار و کارگری از بطن طبیعت‌زاده شده و آمادة بهره برداری ‏قرار می‌گیرد. ‏
انسان با کار به شدن می‌رسد و نیروهای جسمی و عقلی او به فعلیت شکوفایی می‌رسد. بکار بردن ‏واژة الناس توسط امام رضا (ع) حاکی از آن است که همة آحاد انسان برای تأمین زندگی به کار و ‏تلاش نیاز دارند و معیشت و حیات بدون کار ممکن نیست. ‏
و از بُعد دیگر نشان می‌دهد که کار باید مولد باشد، کاری که تولید نداشته باشد و تغییر و ارزش ‏افزوده ایجاد نکند کار نیست. ‏
‏۱ـ۲ـ اما در قانون شریعت و دین امام (ع) روایتی دیگر می‌فرمایند: ‏
اِنَّ الذی یَطلَبُ مِن فَضل یَکُفُّ به عیالَه أعظَمُ أجراً مِنَ المُجاهِدِ فی سبیل الله. ‏
آنکس که با کار و فعالیت در جستجوی مواهب زندگی برای تأمین خانوادة خویش فعالیت می‌کند، ‏پاداشی بزرگ‌تر از مجاهدان راه خدا دارد.
طبق این تعالیم رضوی، تلاشگرانی که برای بهبود زندگی ‏خانوادة خویش فعالیت می‌کنند پاداشی از پاداش مجاهدان راه خدا، بر‌تر را دریافت می‌کنند. ‏
بنابراین پیروان رضوی در عرصة کار و فعالیت مثل مجاهدان فی سبیل الله با تمام توان و انرژی تلاش ‏می کنند تا نه فقیر شوند و نه نیازمند و محتاج دیگران گردند بلکه بتوانند دست دیگر ضعیفان را نیز ‏بگیرند. ‏
‏۲ـ سرمایة کار در دست اغنیاء نچرخد. ‏
با توجه به ضرورت کار برای تأمین نیازهای بشر و ارزشی که خدا و دین برای کار قائل شده‌اند بی‌‏شک انجام هر کاری علاوه بر توان فرد به سرمایه نیاز دارد تا بتوان آن را به سرانجام برساند وقتی ‏سرمایه در اختیار هر انسان قادر به کار بود، طبعاً او بیکار نمی‌ماند و می‌تواند در جامعه دین خود را ‏ادا کند و سربار جامعه نباشد. ‏
ولی یکی از مشکلات بشر این بوده که ثروت و سرمایه کار در دست عده‌ای خاص دست بدست ‏می شده است. ‏
امام هشتم (ع) در روایتی که در عیون الاخبار الرضا ج ۲ ص ۴۱۲۶ نقل شده، در نامه‌ای که به مأمون ‏می نویسند و مقررات اسلام خالص را تبیین می‌کنند، از کسانی که اموال مسلمانان را میان ثروتمندان ‏به گردش گذاشته‌اند اظهار برائت می‌کنند: ‏
و البَرائهٌ مِمَّن نَفَی الاخیار..... و جَعَل الاموالَ دُولَهَ بین الاَغنیاء
امام رضا (ع) در این نامه شیوه حاکمیت حاکمان طاغوتی و غیر الهی را تشریح می‌کند که این حکام ‏نادانان و چاپلوسان را بر سر کار می‌گذارند و معیار‌ها و برنامه‌های درست اجتماعی و اقتصادی را ‏بکار نمی‌برند و اموال عمومی و ثروت جامعه را در دست گروه اغنیاء و سرمایه دار به جریان می‌‏اندازند و عموم مردم را از آن محروم می‌سازند. ‏
علت اینکه گردش سرمایه در دست اغنیاء موجب بروز ظلم و مشکلات عدیدة اقتصادی می‌گردد ‏این است که: ‏
‏۱ـ اغنیاء وقتی به غنا و ثروت می‌رسند طغیان می‌کنند. اِنَّ الانسان لِیطغی ان رآهُ الستغنی
‏۲ـ اغنیاء از دادن سرمایه کار به دیگران امتناع می‌کنند. و یمنعون الماعون‏
‏۳ـ اغنیاء ثروت را کنز و انباشته می‌کنند. و یکنزون الذهب و الفضه‏
‏۴ـ اغنیاء از انفاق به فقرا اجتناب می‌کنند. فما جاع فقیر اِلا بِما مَنَعَ غَنیٌ
‏۵ـ اغنیاء سهم فقرا را از اموالشان نمی‌دهند. حق معلوم للسائل و المحروم
امروز بشریت از این ظلم کارتل‌ها و سرمایه دارانی که ثروت ۸۰درصد مردم دنیا را در دست دارند به تنگ ‏آمده‌اند، جنبش اخیر وال استریت در آمریکا قیام ۹۹درصد مردم علیه ۱درصد سرمایه داری است که در بانک‌ها ‏و بورس‌ها اختیار پول و ثروت مردم را در دست گرفته‌اند و جهان را به ورطة سقوط اقتصادی می‌‏کشانند. بنابراین وقتی سرمایه در دست عده‌ای معدود و سرمایه دار در گردش باشد و عموم مردم به ‏آن دسترسی نداشته باشند، فرصت شغلی و کار ایجاد نمی‌شود و بیکاری برطرف نمی‌شود و جامعه ‏بسوی فقر و گرسنگی سوق داده خواهد شد. ‏
‏۳ـ سود کار
سومین بعد نگاه امام رضا (ع) به موضوع کار و کارآفرینی مربوط به سود کار است که از دو زاویه ‏بدان توجه دارند: ‏
‏۱ـ سودآور کردن مال از طریق کار‏
‏۲ـ سود کار را غنیمت شمردن و ملک مطلق خود ندانستن‏
امام هشتم (ع) در روایتی مندرج در تحف العقول ص ۳۲۶ می‌فرمایند: اِنَّ الله یُبغِضُ.... وَ اِصاعَهَ ‏المال. ‏
از جمله کسانی که خداوند آن‌ها را دشمن می‌دارد، کسانی‌اند که مالشان را تباه و نابود می‌سازند. ‏
در روایتی دیگر مندرج در جلد ۱۲ وسائل الشیعه ص ۳۳۵ می‌فرمایند: ‏
المَغبونَ لامحمودٌ و لا مَأجور‏
انسان زیان دیده نه ارزشی دارد و نه پاداشی
اگر انسان برنامه ریزی درستی در کار و امور اقتصادی نداشته باشد موجب تضيیع مال و سرمایه‌اش ‏خواهد شد و اگر در داد و ستد‌ها دقت لازم را بکار نبرد مغبون شده و متضرر می‌گردد و اموالش تباه ‏می شود. گاهی تباهی مال و سرمایه در اثر اسراف و غش در مال و تولید و یا در مسیر حرام مصرف ‏کردن پدید می‌آید که این هم از نظر فرهنگ رضوی موجب دشمنی خداوند خواهد شد. ‏
در بخش دوم امام رضا (ع) می‌فرمایند: ‏
و انَّهُم (الناس) ما یکُونَ مَجازاً لاحقیقَه له، و کلٌ ما اَنادَه النّاسُ فَهُوَ غنیمه (مستدرک الوسائل۱/۵۵۲) ‏
مردمان مالک عاریتی هستند که مالکیت آنان حقیقتی ندارد، و همة آنچه از راه سود بدست می‌آورند ‏در حقیقت غنیمت است. ‏
این سخن را امام هشتم (ع) در تفسیر آیة ۸ سورة انفال می‌فرمایند که گفته خمس غنائمی که بدست ‏می آورید مال پیامبر خداست. ‏
در روایتی دیگر در بحارالانوار امام رضا (ع) می‌فرمایند: ‏
اعلَم اَنَّ حقَ الاخوان واجِبٌ فرضٌ... و أبذُلُوا لنُفُوسَ و الاموالَ دونَهم. ‏
بدان که حق برادران واجب و فرض است از خود و اموالتان برای آنان سرمایه گذاری کنید.
در قرآن کریم هم تأکید شده که و فی اموالهم حق معلوم للسائل و المحروم (سوره معارج) ‏
بنابراین سود کاری که انسان انجام می‌دهد را باید درست مصرف کرد و حق پیامبر و فقرا و ‏محرومین را از آن جدا کرد، زکات آن را پرداخت و بعد در مصرف هم رعایت اقتصاد و میانه وری را ‏نمود و از اسراف و تبذیر و حیف و میل اجتناب نمود و در مسیر معصیت الهی مصرف نکرد و آن را ‏خرج سد راه خدا ننمود. ‏
‏۴ـ شرایط کار درست و صحیح: ‏
در فرهنگ رضوی لیبرالیسم اقتصادی محکوم و غیرقابل پذیرش است که انسان آزاد باشد هر کاری ‏را برای بدست آوردن درآمد و سود انجام دهد. ‏
امام رضا (ع) در حدیثی که در عیون الاخبار الرضا ۲/۹۹ درج شده می‌فرمایند. ‏
اذا فَعَلَ النّاسُ هذه الاشیاء المنهیات، و ارتَکَبَ کلُ الانسان ما یَشتَهی و یَهواهُ مِن غیر مُراقَبَه لاحد، کانَ ‏فی ذلک فَسَادٌ الخلقِ أجمعین. ‏
یعنی زمانی که مردم به کارهای ممنوع و خلاف دست زدند و هر کس هر چه دلش خواست کرد، ‏بدون اینکه کسی نظارت کند در این صورت مردم همگی به فساد و تباهی دچار می‌گردند. ‏
طبق این فرهنگ شیوة درآمد باید در چهارچوب مقررات و قوانین سودمند به حال جامعه و مردم ‏محدود شده و هر فعالیت اقتصادی‌ای که به نوعی برای فرد و جامعه زیان آور و تباه کننده باشد ‏ممنوع است. و شیوه‌های درآمدی‌ای که در سیستم اقتصاد آزاد، و در جامعة سرمایه داری رایج و ‏مجاز است از نظر امام رضا (ع) ممنوع و محکوم است. بر این اساس مشاغل و کارهای مورد قبول و ‏کارهای ناپسند به قرار زیر تبیین گردیده است. ‏ کارهای شایسته و مورد تأیید عبارتند از: ‏
‏۱ـ کار مولدی که موجب ارزش افزوده شده و نافع برای مردم باشد. ‏
‏۲ـ کاری باشد که از طبیعت، نیاز انسان‌ها را استخراج کند، مثل کشاورزی ـ دامپروری ـ معدن و ‏صنایع وابسته به آنها‏
‏۳ـ از باب سودجویی نباشد، (رَغَبَهِ الناس فی الریج) عیون الاخبار الرضا ۲/۹۴‏
‏۴ـ در کار درستکار و امین باشد. (اِنَّ الله یُحبُ المحترَفُ الامین) وسائل ۱۲/۱۴‏
‏۵ـ سود کار محصول دسترنج خودش باشد. کُلوا مِن کَدِّ اَیدیکُم بحار ۶۶/۳۱۴‏
‏۶ـ کاری باشد که مزدش حلال باشد و کارش نیز حلال مَن طَلَب الرِزقَ من حَلِّه‏
‏۷ـ در پیمانه و وزن کم نگذارد و کم فروشی نکند. اوفو المکیالَ و المیزانَ بالقِسط (هود ۸۵) ‏
‏۸ـ در سود ناشی از کار ربا نباشد یعنی هیچ درآمدی بدون کار افزایش نیابد. ‏
‏۹ـ سود کار از طریق انباشته کردن یا احتکار سرمایه بدست نیاید. ‏
‏۱۰ـ در کار غش و ناخالصی مخلوط نشود. ‏
لَیسَ مِنا مَن غشَّ مسلماً او ضَرَّهُ اَو ماکَرَهُ‏
از ما نیست کسی که در کارش غش بزند و به مسلمانان ضرر و زیان برساند و با آن‌ها به نیرنگ رفتار ‏کند. ‏
‏۱۱ـ خیانت در کار نباشد، لَم یَخُنکَ الامین وَلکِن ائَتَمنتَ الخائِن امام رضا: تحف العقول
سپردن کار به خائن ناشی از خیانت فرد امین نیست بلکه ناشی از این است که از ابتدا به خائن ‏اطمینان کرده‌اید. ‏
به کسانی که زمینه و استعداد و ظرفیت خیانت را دارند نباید مسئولیت مالی داد‏
‏۱۲ـ بین کارگر و کارفرما نباید تفاوت قائل شد. ‏
امام رضا (ع) همیشه با کارگرانشان سر یک سفره می‌نشستند و با این روش فرهنگ رضوی را ترویج ‏می کردند که نباید کارگر را از طبقة پایین و کارفرما را در طبقة بالا قرار دهیم. کارفرما بدون تلاش ‏کارگر قادر به تولید و فعالیت نیست و کارگر هم بدون سرمایه و ابزار کار کارفرما نمی‌تواند ‏محصولی بسازد. بنابراین هر دو مکمل یکدیگرند. بنابراین براساس آنچه از فرهنگ رضوی در رابطه با کار و کارآفرینی می‌توان بدست آورد نشان می‌‏دهد که نظام اقتصادی موجود در جامعة ما با این فرهنگ هنوز فاصلة زیادی دارد، و نظام اقتصادی ‏موجود در غرب و دنیا که اکنون به بحران و بن بست رسیده چاره‌ای جز بهره برداری از فرهنگ ‏رضوی برای نجات خود نخواهد داشت. لذا امیدواریم این فرهنگ روزی در کشور و نظام اقتصادی ما قانونمند گردد تا مشکلات فعلی ‏برطرف شود. انشاءاله

۱۳۹۰/۱۱/۳

اخبار مرتبط